Kỳ Sơn là địa phương có đông đồng bào dân tộc Mông cư trú nhiều nhất tỉnh Nghệ An, với 25.932 người, chiếm 32,46% dân số trong huyện. Cùng với nhiều nét văn hóa truyền thống khá đặc sắc còn được lưu giữ, thì kiến trúc nhà ở của đồng bào Mông cũng khá độc đáo đang được người dân bảo tồn, lưu giữ bao đời nay.

Đối với Vừ Lầu Phổng, bản Huồi Giảng 1, xã Tây Sơn, nhà là nơi lưu giữ, trao truyền những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.

Đối với gia đình ông Vừ Lầu Phổng, bản Huồi Giảng 1, xã Tây Sơn, huyện vùng cao Kỳ Sơn, ngôi nhà không chỉ đơn thuần là không gian sinh hoạt hàng ngày của gia đình. Đây còn là nơi lưu giữ, trao truyền những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, như khèn, Pí và nhiều loại nhạc cụ khác của dân tộc.

Dù ngôi nhà đó to hay nhỏ nhà đồng bào Mông phải có đủ 2 cửa, trong đó có một cửa chính và một cửa phụ.

Ông Vừ Lầu Phổng cho biết: “Ngôi nhà gia đình ông Lầu Phổng đang sinh sống đã được làm khá nhiều năm, nó cũng có dấu hiệu xuống cấp, mái lợp gỗ sa mu cũng dột nước khá nhiều chỗ. Nhưng vì mong muốn gìn giữ lại bản sắc văn hóa truyền thống của đồng bào mình, gia đình ông đã tu sửa bằng cách sử dụng các tấm tôn nhựa lợp lót dưới các tấm gỗ sa mu để tránh dột về mùa mưa.”

Những nếp nhà cổ truyền thống, mái lợp ván gỗ sa mu, giưới tán cây hoa đào, hoa mận nói lên văn hóa đặc sắc của người Mông.

Ngôi nhà của đồng bào người Mông ở huyện vùng cao Kỳ Sơn dường như được thiết kế thống nhất theo một khuôn mẫu kiến trúc, là nhà trệt, mái thấp. Dù ngôi nhà đó to hay nhỏ nhưng đều phải có đủ 3 gian và tối thiểu một ngôi nhà ít nhất phải có đủ 2 cửa, trong đó có một cửa chính và một cửa phụ.

Ngôi nhà của đồng bào người Mông ở huyện vùng cao Kỳ Sơn dường như được thiết kế thống nhất theo một khuôn mẫu kiến trúc, là nhà trệt, mái thấp, rất dễ nhận biết.

Những ngôi nhà nền đất, cột gỗ đã gắn liền với tập quán sống trên các sườn núi cao và mang nét đặc trưng, tiêu biểu cho nền văn hóa lâu đời của người Mông. Những nét văn hóa khá đặc sắc của cộng đồng người Mông đã tạo nên một nền văn hóa đa dạng cùng các dân tộc thiểu số ở vùng cao Nghệ An.

Theo thời gian, những mái nhà sa mu đã lên màu xanh mốc, cổ kính, trầm mặc giữa đại ngàn.

Xã vùng cao Tây Sơn, địa phương các trung tâm huyện Kỳ Sơn hơn 12km. Đây là địa phương còn gìn giữ được nhiều nếp nhà cổ truyền thống của đồng bào Mông. Đây không chỉ là việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc mà còn là một hướng đi để phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng, một điểm đến khá thú vị cho những du khách ưa thích tìm hiệu văn hóa đồng bào vùng cao. Tuy nhiên, những ngôi nhà hàng trăm năm tuổi mái lợp bằng gỗ sa mu đang có nguy cơ bị mai một do nhiều yếu tố tác động.

vẻ đẹp mộc mạc, bình dị của những ngôi nhà cổ của đồng bào dân tộc Mông thể hiện  tâm hồn chất phát của người vùng cao.

Theo ông Vừ Bá Rê, Phó chủ tịch UBND xã Tây Sơn, huyện Kỳ Sơn, chi sẻ: “Tây sơn có 6 bản làng, với 100% là đồng bào Mông sinh sống, hiện người dân vẫn còn lưu giữ được 85% kết cấu nhà truyền thống. Tuy nhiên, trải qua thời gian nhiều nhà mái lợp bằng gỗ sa mu đang ít dần. Vì thế Chính quyền xã Tây Sơn rất mong muốn các cơ quan chuyên môn có phương án hỗ trợ người dân bảo tồn nếp nhà truyền thống của đồng bào trên địa bàn xã. Để du khách đến tham quan biết văn hóa nhà ở của đồng bào Mông.”

Tây Sơn là xã còn gìn giữ được nhiều nếp nhà cổ truyền thống của đồng bào Mông ở Kỳ Sơn, hiện vẫn có khoảng 85% ngôi nhà vẫn giữ được kết cấu truyền thống.

Khi đặt chân đến các bản làng người Mông, điều dễ nhận thấy nhất là hình ảnh những ngôi nhà lợp bằng gỗ sa mu nằm san sát, bên các sườn núi cao. Theo thời gian, những mái nhà sa mu đã lên màu xanh mốc, cổ kính, trầm mặc giữa đại ngàn, tạo nên vẻ đẹp bình dị, chân chất như chính tâm hồn của người đồng bào vùng cao.

Theo bà Cụt Thị Hương, Trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Kỳ Sơn, cho biết: Những ngôi nhà cổ mái lợp bằng gỗ sa mu này có niên đại hàng trăm năm tuổi, cùng với tiếng nói và trang phục thì nhà cổ truyền thống bằng gỗ sa mu là một nét văn hóa truyền thống, thể hiện nét riêng biệt của đồng bào dân tộc Mông ở Kỳ Sơn.

Theo thời gian người dân đã cải tiến ngôi nhà truyền thống cho phù hợp với điều kiện tự nhiên, cũng như trong sinh hoạt, lao động sản xuất, nhưng những nét đặc trưng truyền thống vẫn được bà con gìn giữ.

“Tiếp tục thực hiện đề án bảo tồn phát huy và giữ gìn các bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện Kỳ Sơn, bước đầu chính quyền địa phương đang tiếp tục vận động, tuyên truyền bà con giữ gìn bản sắc văn hóa. Đặc biệt là những ngôi nhà bằng gỗ sa mu, chúng tôi cũng đang xây dựng các tuyến du lịch và huyện cũng có văn bản gửi Sở khoa học và các ban ngành, đơn vị liên quan đề nghị phối hợp bảo tồn những ngôi nhà này. Cũng mong muốn rằng các sở ban ngành, sớm có những phản hồi tích cực để hỗ trợ huyện Kỳ Sơn triển khai đề án bảo tồn các ngôi nhà cổ sa mu này trong thời gian sớm nhất.” Bà Cụt Thị Hương, chia sẻ thêm.

Khi đặt chân đến các bản làng người Mông, điều dễ nhận thấy nhất là hình ảnh những ngôi nhà lợp bằng gỗ sa mu nằm san sát, bên các sườn núi cao.

Trải qua thời gian đồng bào dân tộc Mông các huyện vùng cao Nghệ An ngày nay vẫn không ngừng cải tiến ngôi nhà truyền thống của mình cho phù hợp với điều kiện tự nhiên, cũng như trong sinh hoạt, lao động sản xuất, nhưng những nét đặc trưng truyền thống vẫn được bà con gìn giữ.